Μαθημένη Αβοηθησία! Όταν το ‘Δεν Μπορώ’ γίνεται η συνήθης έκφραση του εαυτού
Άρθρο: Φωτεινή Μπαλή Ψυχοθεραπεύτρια-Σύμβουλος Οικογένειας -Επόπτρια PCA
Όσο και αν προσπαθήσω, ότι και να κάνω, όπως και να συμπεριφερθώ το αποτέλεσμα είναι ένα.. δεν τα καταφέρνω. Δεν πρόκειται να αλλάξει κάτι, οπότε γιατί να ασχοληθώ;
Η φράση αυτή αντικατοπτρίζει πλήρως την συνθήκη που περιγράφει το μοντέλο της ‘Μαθημένης Αβοηθησίας’, έναν όρο όπου χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον αμερικανό ψυχολόγο Martin Seligman το 1967. Πρόκειται για την συναισθηματική κατάσταση ενός ανθρώπου ο οποίος έχει μάθει, να παραιτείται και να αποσύρεται, χωρίς να προσπαθεί να αντιμετωπίσει τα γεγονότα και τις εμπειρίες που βιώνει στη ζωή του. Το αποτέλεσμα είναι να αδυνατεί να βοηθήσει τον εαυτό του ακόμα και όταν του παρουσιάζονται ευκαιρίες για να το καταφέρει, καθώς πιστεύει ότι δεν είναι ικανός για κάτι τέτοιο.
Οποιαδήποτε κατάσταση βιώνουμε στη καθημερινότητά μας, από μόνη της δεν είναι ούτε δύσκολη ούτε εύκολη, αντιθέτως ο τρόπος με τον οποίο θα την ερμηνεύσουμε, εξαρτάται από ρεαλιστικούς παράγοντες αφενός και αφετέρου από εμάς, από το πόσο ικανοί νοιώθουμε να ανταπεξέλθουμε σε αυτήν την κατάσταση. Η αίσθηση της επάρκειας του εαυτού μας, παίζει καθοριστικό ρόλο σε κάθε μας κίνηση. Με αυτή την αίσθηση ανάλογα ποια είναι, κάθε κατάσταση βιώνεται αρνητικά η θετικά
Ποιοί λόγοι όμως μπορεί να οδηγήσουν κάποιον στην αίσθηση ανημποριάς και πως μπορεί να νιώθει ο ίδιος καταβαλλόμενος από αυτή τη συναισθηματική κατάσταση;
Ο τρόπος της καθημερινής επικοινωνίας των γονέων απέναντι στα παιδιά ή τα δύσκολα βιώματα της παιδικής ηλικίας, αλλά και της μετέπειτα ζωής, έχουν τη δύναμη να επηρεάσουν την συναισθηματική ωρίμανση ενός ανθρώπου, την αίσθηση της δύναμής του, την αίσθηση επάρκειάς του και την αντοχή του. Με αυτή την αίσθηση ανημποριάς εμποδίζεται η ανάπτυξη της προσωπικής κρίσης και των δεξιοτήτων του, για την αντιμετώπιση των καταστάσεων που απαιτούνται στην ενήλικη ζωή.
‘Θα σου δέσω εγώ τα κορδόνια, κάτσε κάτω!’ ,
‘ θα έρθω εγώ να πληρώσω τα δίδακτρα στο σχολείο σου, εσύ είσαι μικρός δεν μπορείς να το κάνεις’,
‘ Θα σου ετοιμάσω εγώ τη τσάντα σου για το σχολείο για να μην ξεχάσεις τίποτα’
Αργότερα σε μεγαλύτερη ηλικία:
‘Μα είναι δυνατόν να ετοιμάσεις τραπέζι για τόσα πολλά άτομα; Άστο θα το κάνω εγώ,
’‘Όχι δεν μπορείς να πας εσύ στη τράπεζα, δεν ξέρεις τι πρέπει να κάνεις’ ,
‘Θα σου κλείσω ένα ραντεβού να πάς σε ψυχολόγο, δεν είσαι καλά’
Αυτός που βγαίνεις είναι άχρηστος, θα σε καταστρέψει, είσαι ανίκανη να βρεις ένα σωστό άντρα!
Αυτές είναι κάποιες από τις εκφράσεις που χρησιμοποιούν οι υπερπροστατευτικοί γονείς απέναντι στα παιδιά τους. Εκφράσεις οι οποίες περνάνε ασυνείδητα στο παιδί, ανεξαρτήτου ηλικίας, ότι είναι ανίκανο να κάνει κάποια πράγματα. Γιατί ένα παιδί στο οποίο δεν επιτρέπουν να αυτοεξυπηρετηθεί, μαθαίνει ότι είναι αδύναμο. Ή ένα παιδί που δεν του επιτρέπεται να αντιμετωπίσει κάποια απλά καθημερινά θέματα πιστεύει ότι δεν είναι ικανό να τα καταφέρει.
‘Μα καλά ανίκανος είσαι;’ , ‘Ότι κάνεις είναι σαχλαμάρα’ , ‘Έτσι όπως κάνεις κανένας δεν μπορεί να σε εμπιστευτεί’ , ‘Ωρίμασε επιτέλους’
Με οποιαδήποτε μορφή κακοποιητικής συμπεριφοράς, διότι αυτή είναι μια κακοποιητική συμπεριφορά και αν έρθει αντιμέτωπος ένας άνθρωπος, μπορεί να τον κάνει να νιώσει ‘μικρός’ , αβοήθητος, και αδύναμος. Τα σκληρά και υποτιμητικά λόγια, ή οι πράξεις των γονιών απέναντι στα παιδιά τους, συμβάλλουν στην ανάπτυξη μιας αίσθησης ανεπάρκειας, ανασφάλειας και αβοηθησίας, η οποία τα συντροφεύει και στην μετέπειτα ζωή τους. Όσο λοιπόν κάποιος αισθάνεται τόσο απαξιωμένος τόσο χάνει το κουράγιο και την δύναμή του. Η παραίτηση από οποιαδήποτε προσπάθεια, είναι η επόμενη κίνηση στην περίπτωση της μαθημένης αβοηθησίας. Έκτοτε πλέον αυτό γίνεται η καθημερινότητα που βιώνει κάποιος.
Αυταρχικές συμπεριφορές επίσης τέτοιου είδους, περιορίζουν ένα παιδί. ‘ΌΧΙ δεν θα πας πουθενά, σπίτι θα κάτσεις’ , ‘Αν θες να τα πάμε καλά θα κάνεις αυτό που σου λέω’ , ‘Σου απαγορεύω να το κάνεις αυτό’
Ο φόβος μέσω του εκφοβισμού που αναδύεται από αυτή την αντιμετώπιση, μαθαίνει στο παιδί ότι δεν μπορεί να ζητήσει βοήθεια, ότι δεν μπορεί να πει τι θέλει και ότι δεν μπορεί να βασιστεί σε κανέναν. Η έλλειψη υποστήριξης που βιώνει εκείνη τη στιγμή, από αυτή την αυταρχική συμπεριφορά και αυτή η αίσθηση εγκλωβισμού, του μαθαίνουν σιγά σιγά να νιώθει αδύναμο, αβοήθητο και ανίκανο.
Φυσικά αυτές οι συμπεριφορές δεν δημιουργούνται μόνο από την οικογένεια. Για παράδειγμα ένας άνθρωπος στο εργασιακό του περιβάλλον μπορεί να αντιμετωπίζει καταστάσεις αυταρχικής συμπεριφοράς και παρόλα αυτά λόγω του ότι έχει ανάγκη τα χρήματα που του παρέχει αυτή η εργασία ή λόγω του φόβου του ότι δεν θα βρει άλλη δουλειά, να μένει σε αυτό το κακοποιητικό περιβάλλον. Αυτός ο συμβιβασμός μπορεί να τον κάνει να νιώθει ανίκανος και αβοήθητος στο να αντιδράσει και να βάλει όρια, για να προστατέψει τον εαυτό του. Στην συνέχεια παραιτείται από την προσπάθεια και νοιώθει ηττημένος. Αντίστοιχες καταστάσεις είναι πιθανό να συμβαίνουν και στις φιλικές ή συντροφικές σχέσεις, ή σχέσεις γάμου.
Ένας άλλος παράγοντας που μπορεί να οδηγήσει στην Μαθημένη αβοηθησία είναι τα βιώματα τραυματικών γεγονότων όπως μια ασθένεια ή ένα ατύχημα, που μπορεί να συμβεί σε κάποιον, με αποτέλεσμα να τον καταβάλλει και να τον κάνει να νιώθει ανήμπορος και αβοήθητος.
‘Δεν είμαι σε θέση να βοηθήσω τον εαυτό μου μετά από αυτό που μου συνέβη, μόνο στους άλλους μπορώ να βασίζομαι. Είμαι ανίκανος να με φροντίσω. Σταματάω να προσπαθώ αφού δεν θα αλλάξει κάτι’.
Είναι σημαντικό να τονίσουμε σε αυτό το σημείο ότι δεν αναφερόμαστε στην πρακτική ανάγκη που μπορεί όντως να έχει ένας άνθρωπος και να χρειάζεται βοήθεια, όταν είναι άρρωστος για παράδειγμα. Αναφερόμαστε στην αίσθηση ανικανότητας που βιώνει εκείνη τη στιγμή, καθώς έχει πέσει ψυχολογικά, επηρεασμένος από αυτό που συνέβη και πιστεύοντας ότι αυτό θα είναι μόνιμο. Σκέπτεται ότι ποτέ ξανά δεν θα μπορέσει να είναι δυνατός και ανεξάρτητος. Αρχίζει σταδιακά να βλέπει τον εαυτό του ως κάποιον επιρρεπή, ή άτυχο σε καταστάσεις και αυτή η αίσθηση, γίνεται η ταυτότητά του.
Όλες αυτές οι καταστάσεις μπορούν να καταβάλλουν όποιον τις βιώνει, κάνοντας τον να νιώθει ότι βρίσκεται σε ένα αδιέξοδο, από το οποίο πιστεύει ότι είναι ανίκανος να βγει. ‘Δεν είμαι ικανός’, ‘Είμαι ελλιπής’, ‘Δεν μπορώ να τα καταφέρω’, ‘Είμαι αδύναμος’. Πεποιθήσεις οι οποίες ριζώνουν μέσα μας και υποδηλώνουν μια γενικότερη απαισιόδοξη στάση απέναντι στη Ζωή, στον εαυτό μας και στην ικανότητα μας να χειριζόμαστε καταστάσεις και προκλήσεις.
Αυτός ο φαύλος κύκλος που ξεκινάει από την ελλιπή εικόνα που έχει δημιουργηθεί και πιστεύει για τον εαυτό του, τον βυθίζει σε έναν συναισθηματικό βούρκο, όπου βουλιάζοντας μέσα σε αυτόν νιώθει ότι δεν μπορεί να ανταπεξέλθει και το γεγονός ότι δε γνωρίζει το γιατί, τον οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ‘Δεν φταίω εγώ για αυτά που μου συμβαίνουν , δεν μπορώ να τα ελέγξω, είμαι αβοήθητος, φοβάμαι αλλά δεν μπορώ να κάνω κάτι’ και αφού τελειώσει αυτός ο συνειρμός, το μυαλό παίζει την ίδια κασέτα πάλι από την αρχή.
Όσο νοιώθει αβοήθητος, τόσο δεν αισθάνεται ικανός να κάνει κάτι και όσο δεν κάνει κάτι, τόσο επιβεβαιώνει την αρχική περιοριστική αντίληψη ΔΕΝ ΕΙΜΑΙ ΑΡΚΕΤΑ ΙΚΑΝΟΣ! Ένας φαύλος κύκλος που επαναλαμβάνεται.
Μαθημένη Αβοηθησία και Κατάθλιψη
Η μαθημένη αβοηθησία σε συνδυασμό με το χρόνιο άγχος ή με άλλους εξωτερικούς παράγοντες μπορεί να οδηγήσουν στην Κατάθλιψη. Αυτή η διάθεση απόσυρσης και παραίτησης, η οποία χαρακτηρίζει αυτή την ψυχική ασθένεια συμβαίνει όταν ο άνθρωπος νιώθει ότι δεν έχει πλέον τον έλεγχο των καταστάσεων της ζωής του. Έτσι μένει παθητικός απέναντι στις δυσάρεστες σκέψεις και στις επίπονες καταστάσεις που βιώνει, θεωρώντας ότι δεν είναι ικανός και ότι δεν έχει τη δύναμη πλέον να βοηθήσει τον εαυτό του, παρόλο που στην πραγματικότητα αυτό δεν ισχύει. Αυτή είναι μια κατάσταση η οποία αποτελεί τη βάση του προφίλ της Μαθημένης Αβοηθησίας.
Η προσωπική μας στασιμότητα και παραίτηση, απορρέει από την άποψη που έχουμε για τον εαυτό μας. Όταν νιώθουμε ανεπαρκείς και αδύναμοι να βοηθηθούμε οδηγούμαστε σε ένα προσωπικό τέλμα. Ένα φρένο που ασυνείδητα βάζουμε στον εαυτό μας και τον κρατάμε μακριά από την ολοκλήρωση και την ευτυχία.
Τα καλά νέα!
Κανένας δεν γεννιέται με αυτήν συναισθηματική κατάσταση της Μαθημένης Αβοηθησίας, αντιθέτως όπως είπαμε πιο πάνω πρόκειται για μια επίκτητη κατάσταση, που οδηγεί σταδιακά σε έναν απαισιόδοξο τρόπο σκέψης σαν βάση.
Γεγονός το οποίο οδηγεί στο συμπέρασμα ότι αν κάποιος αλλάξει την αίσθηση δύναμης του εαυτού του, τα πράγματα θα φαίνονται θετικότερα και ευκολότερα. Η αλλαγή όμως της αίσθησης από Αβοήθητος, σε Ικανός, χρειάζεται πολύ συνειδητή προσπάθεια αλλαγής σκέψης, αλλαγής του εσωτερικού διαλόγου που ο κάθε ένας κάνει ασταμάτητα μέσα στον νου του. Ο μαθημένος αυτός εσωτερικός διάλογος είναι υπεύθυνος για την αίσθηση είτε ικανότητας, είτε αβοηθησίας. Αυτός που δημιουργεί τελικά μια αισιόδοξη η απαισιόδοξη ματιά στην ζωή.
Το πιο σημαντικό στάδιο, όταν θέλουμε να κάνουμε οποιαδήποτε αλλαγή στη ζωή μας και στη συγκεκριμένη περίπτωση όταν θέλουμε να βγούμε από αυτή την συναισθηματική κατάσταση είναι το να τολμήσουμε να κάνουμε το πρώτο βήμα, δηλαδή να αναγνωρίσουμε τι μας συμβαίνει.
Προσπαθήστε να παρατηρήσετε τις σκέψεις σας :‘Τι σκέφτομαι μέσα στην ημέρα;. Ίσως να είμαι πολύ σκληρός με τον εαυτό μου τελικά…’ Μήπως από ένα γεγονός γενικεύω την εικόνα που έχω για τον εαυτό μου;’ Μήπως σκέπτομαι συνεχώς επικριτικά και απαισιόδοξα;
Μήπως τελικά άθελά σας επαναλαμβάνετε τον φαύλο κύκλο που περιγράψαμε πιο πάνω;
Οι τρόποι για να αλλάξετε την αίσθηση αβοηθησίας είναι πολλοί και εάν δυσκολεύεστε να τα καταφέρετε ή δεν γνωρίζετε το πώς, μπορείτε να ζητήσετε τη βοήθεια ενός ειδικού ψυχοθεραπευτή. Η ψυχοθεραπεία μπορεί να σας βοηθήσει και να σας διευκολύνει σε αυτό το ταξίδι της εσωτερικής αλλαγής των χρόνιων μοτίβων συμπεριφοράς και του τρόπου ερμηνείας των καταστάσεων που βιώνετε. Η στοχευμένη ψυχοθεραπεία μπορεί να σας οδηγήσει από μια κατάσταση αβοηθησίας και κατάθλιψης, σε μια αίσθηση δύναμης, επάρκειας και θετικής ματιάς στην ζωή που θα προέρχεται από την πραγματική γνώση του εαυτού σας.
Όποιος γνωρίζει καλά τον εαυτό του, τις δυνατές και αδύναμες πλευρές του και τον τρόπο σκέψης του, αυτός είναι ικανός να ανταπεξέρθει σε ότι βρεθεί.
Φυσικά δεν πρόκειται για μια εύκολη αλλαγή, αντιθέτως χρειάζεται χρόνος, αφοσίωση, υπομονή και επιμονή, όμως είναι εφικτό και μπορείτε να τα καταφέρετε. Ο μόνος που μπορεί να σας πει το αντίθετο είναι ο ίδιος σας ο εαυτός. Σκεφτείτε όμως πως το να αγνοήσετε πλέον αυτή την επικριτική φωνούλα που τόσα χρόνια σας καθοδηγούσε, ίσως να είναι η αρχή της μεταμόρφωσής σας…
Ας καλωσορίσουμε την νέα οπτική, που οδηγεί στην αποκάλυψη του πραγματικού μας εαυτού, σε μια ρεαλιστική βάση ζωής.
Λίγα λόγια προς γονείς
Αναφέρονται συχνά οι γονείς ως υπαίτιοι πολλών προβλημάτων κάποιου. Οι περισσότεροι γονείς όμως έχουν καλές προθέσεις και αγάπη για τα παιδιά τους. Οπότε αν έχουν κάνει λάθη δεν γίνεται από πρόθεση ή αδιαφορία πάντα.
Χρειάζεται επίσης να θυμόμαστε ότι οι γονείς υπήρξαν παιδιά και οι ίδιοι και έχουν υποστεί και αυτοί τις ίδιες συμπεριφορές από τους δικούς τους γονείς. Επίσης όταν κάποιος γίνεται γονιός δεν έχει οδηγίες χρήσεως διότι δεν έχει εκπαιδευτεί.΄Υπάρχουν πολλοί παράγοντες που μπορεί να έχουν δυσκολέψει την γονεϊκή τους ευθύνη να είναι καλοί παιδαγωγοί, όπως οικονομικοί, δικής τους παιδείας, εργασιακοί αλλά και παράγοντες ολόκληρης γενιάς. Έχουμε μεγαλώσει σε μια κοινωνία που κάποιος ξέρει και ο άλλος πρέπει να ακολουθήσει τον ειδικό. Οπότε οι γονείς συνήθως ‘ξέρουν’, δίνουν εντολές, οδηγίες και κρίνουν τί δεν είναι σωστό. Αυτό όμως ερμηνεύεται από το παιδί σαν αυταρχισμός, διότι δεν υπάρχει συνεργατικότητα με το παιδί, ανάλογα με το τι πιστεύει και θέλει και αυτό.
Οπότε χρειάζεται να εστιάσουμε τι μπορούμε να αλλάξουμε τώρα ως ενήλικες και όχι να κατηγορήσουμε τους γονείς μας. Αν πάλι είμαστε γονείς χρειάζεται να πάρουμε γνώσεις και δεξιότητες που θα μας βοηθήσουν να σπάσουμε την αλυσίδα της προβληματικής επικοινωνίας, που συνδέει τους γονείς μας με έμάς και τα παιδιά μας. Μια εκπαίδευση που δίνει σημαντικά αποτελέσματα είναι η Εκπαίδευση Αποτελεσματικού Γονέα.
Γονείς μην κατηγορείτε τους εαυτούς σας αλλά στο σήμερα πάρτε βοήθειες, ώστε να αλλάξετε την ζωή σας και την ζωή των παιδιών σας. Σας εύχομαι καλή δύναμη στην πορεία σας..
Φωτεινή Μπαλή
